Pis­arka, pub­l­i­cys­tka, dzi­ałaczka społecz­na, której powieś­ci dają bogaty obraz życia społeczne­go epoki, panu­ją­cy­ch wów­czas idei, wierzeń, rozterek i klęsk. Przetłu­mac­zone zostały na blisko 20 języków.

Urodz­iła się 6 czer­w­ca 1841 w Miłkowszczyźnie koło Grod­na jako Eliza Pawłowska, córka zamożny­ch ziemi­an. Ode­brała kon­wencjon­al­ne wychowanie domowe, później prze­by­wała na pen­sji sióstr sakra­mentek w Warsza­w­ie, gdzie poz­nała Mar­ię Wasiłowską, później Konop­nicką. Ich przy­jaźń, ugrun­towana wspól­nymi zain­tere­sowa­ni­ami lit­er­ackimi, przetr­wała do koń­ca życia Elizy. Bard­zo młodo została wydana za mąż z woli rodz­iców. W 1858 poślu­biła Pio­tra Orzeszkę, właś­ci­ciela majątku Lud­winowo pod Kobryniem.

Małżeńst­wo nie było udane, ale pobyt w Lud­winowie stał się dla przyszłej pis­arki pier­wszą okazją do zaan­gażowa­nia w życie społeczne i pub­liczną debatę o ksz­tałt tego życia. Klęska w wojnie krym­skiej i bun­ty ludowe były przy­czyną rozpoczętej przez carat dyskusji o refor­ma­ch społeczno-gospo­dar­czy­ch, głównie o możli­woś­ci i sposo­bie uwłaszczenia chłopów. Forum dyskusyjnym były komite­ty ziemi­ańskie. Orzeszkowa zaan­gażowała się po stron­ie rozwiązań demokraty­czny­ch prze­ci­wko egoiz­mowi posi­adaczy — ku niezad­owole­niu męża, na którym jed­nak wymogła zgodę na prowadze­nie szkoły dla dzieci wiejs­kich.

Dzi­ałal­ność społeczną kon­tyn­uowała po wybuchu pow­sta­nia sty­czniowe­go. Była łączniczką par­tyzan­tów, zaopa­try­wała ich w żywność. Klęska pow­sta­nia zasad­nic­zo odmieniła jej życie. Majątek męża został skon­fiskowany, on sam — zesłany do guberni permskiej. Orzeszkowa wró­ciła do rodzin­nej Miłkowszczyzny, która borykała się z takimi trud­noś­ci­ami, jak więk­szość majątków na Litwie: prześlad­owa­nia, repres­je eko­nom­iczne, trud­noś­ci z dos­tosowaniem do nowej sytu­acji gospo­dar­czej po uwłaszcze­niu.

Miłkowszczyz­na nie wytrzy­mała tych obciążeń; około 1870 roku trze­ba było ją sprzedać. Lecz lata spęd­zone w majątku rodz­iców były ważnym okre­sem w dojrze­wa­niu pis­arki. Objęła w posi­adanie bogatą bib­liotekę ojca i przes­tu­diowała lit­er­aturę XVIII i XIX wieku — nie tylko piękną, również filo­zofię, socjologię i ekonomię. Stu­diowała m.in. pis­ma Hyppolyte’a Taine’a, Johna Stu­ar­ta Mil­la, Her­ber­ta Spencera, Henry’ego Thomasa Bucle’a. Przez pryz­mat zdobytej wiedzy usiłowała zrozu­mieć przy­czyny upad­ku ziemi­ańst­wa, niemożność dos­tosowa­nia się do nowej rzeczy­wis­toś­ci eko­nom­icznej — przy­czyny wypły­wa­jące zarówno z okolicznoś­ci zewnętrzny­ch, jak i imma­nent­ny­ch cech swo­jej klasy społecznej. Postrze­gała też powody, dla których dro­ga jej trady­c­ja patri­o­ty­cz­na, pielęg­nowana przez ziemi­ańst­wo, była co najm­niej obo­jęt­na, jeśli nie wro­ga dla chłopów.

W tym też cza­sie rozpoczęła pracę pis­arską, naw­iąza­ła kon­tak­ty ze środowiskiem “Tygod­nika Ilus­trowane­go” i “Przeglą­du Tygod­niowe­go” — organu warsza­ws­kich pozy­ty­wistów. Unieważniła swo­je małżeńst­wo i związa­ła się ze Stanisławem Nahorskim, choć ofic­jal­nie poślu­biła go dopiero w 1894.

Od 1869 mieszkała w Grod­nie. W lat­ach 1879–82 prze­by­wała w Wilnie, gdzie była współwłaś­ci­cielką księ­gar­ni wydawniczej pub­liku­jącej książki, kalen­darze i pis­mo humorysty­czne.

Wład­zom carskim nie podobała się ta dzi­ałal­ność. Wydawnict­wo zamknię­to, a pis­arkę skazano na przy­mu­sowe osiedle­nie w Grod­nie. W 1905 i 1909 wysuwano kandy­daturę Orzeszkowej do nagrody Nobla. W 1906 otrzy­mała nagrodę im. F. Kochmana. Zmarła 18 maja 1910 w Grod­nie i tam została pochowana. W Grod­nie zna­j­du­je się jej muzeum i pom­nik dłu­ta Romual­da Zerycha. Pom­nik autorstwa Hen­ryka Kuny stoi również w Warsza­w­ie. Od 1920 ist­nieje Towarzyst­wo im. Elizy Orzeszkowej.

Zachę­cam do obe­jrzenia kolekcji poświę­conej autorce Nad Niem­nem Elizie Orzeszkowej (1841–1910), wybit­nej przed­staw­iciel­ce doby pozy­ty­wiz­mu. Cyfrowe wer­sje dzieł pis­arki ??oraz opra­cow­a­nia doty­czące jej życia i twór­c­zoś­ci zaprezen­towane są na stron­ie BN/Polona: https://polona.pl/collections/institutions/1/orzeszkowa,NDI0ODQ1MDgxNTU0Njg0OTQzOA/?sort=score%20desc

Zespół tworzą powieś­ci, opowiada­nia i zbio­ry opowiadań, now­ele i zbio­ry now­el, listy, pub­l­i­cystyka doty­czą­ca eman­cy­pacji kobi­et oraz ikono­grafia (fotografie, pocztówki) związana z osobą pis­arki. Na szczegól­ną uwagę zwraca­ją zwłaszcza mniej znane utwory, wśród nich Arg­onau­ci czy Iskry. Ozdobą kolekcji są rękopisy takich utworów, jak Nad Niem­nem, Liść uwiędły, Perła szczęś­cia, pon­ad­to rozprawy poświę­cone Orzeszkowej pióra Stanisława Baczyńskiego oraz Marii Czesławy Przewóskiej.

Bib­lioteka Nar­o­dowa przy­go­towała również bezpłat­ne audio­booki?, m.in. lek­tu­ry: Nad Niem­nem i Dobra Pani. https://polona.pl/collections/institutions/1/orzeszkowa,NDI0ODQ1MDgxNTU0Njg0OTQzOA/?filters=category:audiobooks,public:1,hasTextContent:0&sort=score%20desc

Oprac. Ilona W.K.