Eliza Orzeszkowa 180. rocznica urodzin
Pisarka, publicystka, działaczka społeczna, której powieści dają bogaty obraz życia społecznego epoki, panujących wówczas idei, wierzeń, rozterek i klęsk. Przetłumaczone zostały na blisko 20 języków.

Urodziła się 6 czerwca 1841 w Miłkowszczyźnie koło Grodna jako Eliza Pawłowska, córka zamożnych ziemian. Odebrała konwencjonalne wychowanie domowe, później przebywała na pensji sióstr sakramentek w Warszawie, gdzie poznała Marię Wasiłowską, później Konopnicką. Ich przyjaźń, ugruntowana wspólnymi zainteresowaniami literackimi, przetrwała do końca życia Elizy. Bardzo młodo została wydana za mąż z woli rodziców. W 1858 poślubiła Piotra Orzeszkę, właściciela majątku Ludwinowo pod Kobryniem.
Małżeństwo nie było udane, ale pobyt w Ludwinowie stał się dla przyszłej pisarki pierwszą okazją do zaangażowania w życie społeczne i publiczną debatę o kształt tego życia. Klęska w wojnie krymskiej i bunty ludowe były przyczyną rozpoczętej przez carat dyskusji o reformach społeczno-gospodarczych, głównie o możliwości i sposobie uwłaszczenia chłopów. Forum dyskusyjnym były komitety ziemiańskie. Orzeszkowa zaangażowała się po stronie rozwiązań demokratycznych przeciwko egoizmowi posiadaczy — ku niezadowoleniu męża, na którym jednak wymogła zgodę na prowadzenie szkoły dla dzieci wiejskich.
Działalność społeczną kontynuowała po wybuchu powstania styczniowego. Była łączniczką partyzantów, zaopatrywała ich w żywność. Klęska powstania zasadniczo odmieniła jej życie. Majątek męża został skonfiskowany, on sam — zesłany do guberni permskiej. Orzeszkowa wróciła do rodzinnej Miłkowszczyzny, która borykała się z takimi trudnościami, jak większość majątków na Litwie: prześladowania, represje ekonomiczne, trudności z dostosowaniem do nowej sytuacji gospodarczej po uwłaszczeniu.
Miłkowszczyzna nie wytrzymała tych obciążeń; około 1870 roku trzeba było ją sprzedać. Lecz lata spędzone w majątku rodziców były ważnym okresem w dojrzewaniu pisarki. Objęła w posiadanie bogatą bibliotekę ojca i przestudiowała literaturę XVIII i XIX wieku — nie tylko piękną, również filozofię, socjologię i ekonomię. Studiowała m.in. pisma Hyppolyte’a Taine’a, Johna Stuarta Milla, Herberta Spencera, Henry’ego Thomasa Bucle’a. Przez pryzmat zdobytej wiedzy usiłowała zrozumieć przyczyny upadku ziemiaństwa, niemożność dostosowania się do nowej rzeczywistości ekonomicznej — przyczyny wypływające zarówno z okoliczności zewnętrznych, jak i immanentnych cech swojej klasy społecznej. Postrzegała też powody, dla których droga jej tradycja patriotyczna, pielęgnowana przez ziemiaństwo, była co najmniej obojętna, jeśli nie wroga dla chłopów.
W tym też czasie rozpoczęła pracę pisarską, nawiązała kontakty ze środowiskiem “Tygodnika Ilustrowanego” i “Przeglądu Tygodniowego” — organu warszawskich pozytywistów. Unieważniła swoje małżeństwo i związała się ze Stanisławem Nahorskim, choć oficjalnie poślubiła go dopiero w 1894.
Od 1869 mieszkała w Grodnie. W latach 1879–82 przebywała w Wilnie, gdzie była współwłaścicielką księgarni wydawniczej publikującej książki, kalendarze i pismo humorystyczne.
Władzom carskim nie podobała się ta działalność. Wydawnictwo zamknięto, a pisarkę skazano na przymusowe osiedlenie w Grodnie. W 1905 i 1909 wysuwano kandydaturę Orzeszkowej do nagrody Nobla. W 1906 otrzymała nagrodę im. F. Kochmana. Zmarła 18 maja 1910 w Grodnie i tam została pochowana. W Grodnie znajduje się jej muzeum i pomnik dłuta Romualda Zerycha. Pomnik autorstwa Henryka Kuny stoi również w Warszawie. Od 1920 istnieje Towarzystwo im. Elizy Orzeszkowej.
Zachęcam do obejrzenia kolekcji poświęconej autorce Nad Niemnem Elizie Orzeszkowej (1841–1910), wybitnej przedstawicielce doby pozytywizmu. Cyfrowe wersje dzieł pisarki ??oraz opracowania dotyczące jej życia i twórczości zaprezentowane są na stronie BN/Polona: https://polona.pl/collections/institutions/1/orzeszkowa,NDI0ODQ1MDgxNTU0Njg0OTQzOA/?sort=score%20desc
Zespół tworzą powieści, opowiadania i zbiory opowiadań, nowele i zbiory nowel, listy, publicystyka dotycząca emancypacji kobiet oraz ikonografia (fotografie, pocztówki) związana z osobą pisarki. Na szczególną uwagę zwracają zwłaszcza mniej znane utwory, wśród nich Argonauci czy Iskry. Ozdobą kolekcji są rękopisy takich utworów, jak Nad Niemnem, Liść uwiędły, Perła szczęścia, ponadto rozprawy poświęcone Orzeszkowej pióra Stanisława Baczyńskiego oraz Marii Czesławy Przewóskiej.
Biblioteka Narodowa przygotowała również bezpłatne audiobooki?, m.in. lektury: Nad Niemnem i Dobra Pani. https://polona.pl/collections/institutions/1/orzeszkowa,NDI0ODQ1MDgxNTU0Njg0OTQzOA/?filters=category:audiobooks,public:1,hasTextContent:0&sort=score%20desc
Oprac. Ilona W.K.


